تعزیر در لغت به معنای ادب کردن است و در اصطلاح حقوقی به مجازاتی گفته میشود که مشمول عنوان حد، قصاص یا دیه نیست و به موجب قانون در موارد ارتکاب محرمات شرعی یا نقض مقررات حکومتی تعیین و اعمال میگردد. از این تعریف مشخص می شود که شرع میزان، نوع، کیفیت و چگونگی حبس تعزیری را تعیین نکرده است بلکه آثار و ویژگی های حبس تعزیری به دست قانون گذار یا حاکم تعیین میشود.
حبس تعزیری در قانون مجازات اسلامی:
ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، مجازات های تعزیری را به هشت درجه تقسیم کرده است که دراین میان مجازات حبس تعزیری به این شرح است:
- درجه ۱: بیش از ۲۵ سال
- درجه ۲: بیش از ۱۵ تا ۲۵ سال
- درجه ۳: بیش از ۱۰ تا ۱۵ سال
- درجه ۴: بیش از ۵ تا ۱۰ سال
- درجه ۵: بیش از ۲ تا ۵ سال
- درجه ۶: بیش از ۶ ماه تا ۲ سال
- درجه ۷: از نود و یک روز تا ۶ ماه
- درجه ۸: تا سه ماه.
همچنین مطابق با تبصره ۶ همین ماده ( الحاقی ۲۳/۲/۱۳۹۹) تمام حبس های ابد غیر حدی [یعنی حبس های ابد تعزیری] مقرر در قانون به حبس درجه یک تبدیل میشود.
ویژگی های حبس تعزیری:
در جرایم تعزیری و از جمله حبس، حاکم می‌تواند در صورت وجود شرایط، از تخفیف، تعلیق، تعویق، آزادی مشروط و نظام نیمه ازادی به شرح زیر استفاده کند:
تخفیف:
در صورت وجود یک یا چند جهت از جهات تخفیف دادگاه می‌تواند مجازات تعزیری را به نحوی که به حال متهم مناسب تر باشد تقلیل دهد یا تبدیل کند.( تقلیل حبس به میزان یک تا سه درجه در مجازات درجه ۴ و بالاتر، تقلیل حبس درجه ۵ و ۶ به میزان یک تا دو درجه یا تبدیل این مجازات و مجازات حبس درجه ۷ به جزای نقدی متناسب با همان درجه)
تعویق:
در حبس تا ۲ سال(یعنی حبس تعزیری درجه ۶ تا ۸) دادگاه می‌تواند با احراز مجرمیت متهم با ملاحظه وضعیت فردی، خانوادگی و اجتماعی و سوابق و اوضاع و احوالی که موجب ارتکاب جرم گردیده است در صورت وجود شرایط مقرر صدور حکم را به مدت ۶ ماه تا دو سال به تعویق اندازد.
تعلیق:
در حبس تا ۱۵ سال( یعنی حبس تعزیری درجه ۳ تا ۸ ) دادگاه می‌تواند در صورت وجود شرایط اجرای تمام یا قسمتی از مجازات را از ۱ تا ۵ سال معلق کند. دادستان یا قاضی اجرای احکام کیفری نیز پس از اجرای یک سوم مجازات می‌تواند از دادگاه صادرکننده حکم قطعی تقاضای تعلیق نماید. همچنین محکوم می‌تواند پس از تحمل یک سوم مجازات در صورت دارا بودن شرایط قانونی ، از دادستان یا قاضی اجرای احکام کیفری تقاضای تعلیق کند.
نظام نیمه آزادی:
در حبس های از ۹۱ روز تا ۵ سال( یعنی حبس تعزیری درجه ۵ تا ۷) دادگاه می‌تواند مشروط به گذشت شاکی و سپردن تامین مناسب و تعهد به انجام یک فعالیت های مشخص، محکوم را با رضایت خود او تحت نظام نیمه آزادی قرار دهد.
نظام نیمه آزادی شیوه ای است که براساس آن محکوم می‌تواند در زمان اجرای حکم حبس، فعالیت های حرفه ای، آموزشی، حرفه آموزی، درمانی و نظایر اینها را در خارج از زندان انجام دهد.
آزادی مشروط:
در مورد محکومیت به حبس تعزیری، دادگاه صادرکننده حکم می‌تواند در مورد محکومان به حبس بیش از ۱۰ سال پس از تحمل نصف، و در سایر موارد پس از تحمل یک سوم مدت مجازات به پیشنهاد دادستان یا قاضی اجرای احکام با رعایت شرایط مقرر، حکم به آزادی مشروط صادر کند.
همچنین در جرایم تا ۵ سال( یعنی حبس تعزیری درجه ۵ تا ۸) دادگاه می‌تواند محکوم به حبس را با رضایت وی، در محدوده مکانی مشخص، تحت نظارت سامانه های الکترونیکی قرار دهد. در حال حاضر با الحاق تبصره ۲ به ماده ۶۲ قانون مجازات اسلامی،در حبس های بیش از ۵ تا ۲۵ سال نیز( یعنی حبس تعزیری درجه ۲ تا ۴) پس از گذراندن یک چهارم مجازات حبس، این ترتیب قابل اعمال است.
مقایسه حبس تعزیری و حدی:
اولا چه در حبس تعزیری و چه در حبس حدی، مدت حبس از روزی آغاز میشود که محکوم به موجب حکم قطعی لازم الاجرا حبس میگردد. درصورتی که فرد پیش از صدور حکم به علت اتهاماتی که در پرونده مطرح بوده بازداشت شده باشد مدت بازداشت قبلی در حکم محاسبه میشود.
ثانیا همانطور که شرح دادیم کیفیت، نوع و میزان مجازات و حبس های تعزیری به دست حاکم یا قانونگذار است و دادگاه در صدور حکم مواردی را مورد توجه قرار خواهد داد: انگیزه مرتکب و وضعیت ذهنی و روانی وی حین ارتکاب جرم، شیوه ارتکاب جرم، گستره نقض وظیفه و نتایج زیان بار آن، اقدامات مرتکب پس از ارتکاب جرم، سوابق و وضعیت فردی، خانوادگی و اجتماعی مرتکب و تاثیر تعزیر بر وی.
در حالی که مطابق با ماده ۲۱۹ قانون مجازات اسلامی، دادگاه نمیتواند کیفیت، نوع و میزان حدود شرعی را تغییر یا مجازات را تقلیل دهد یا تبدیل یا ساقط نماید.این مجازاتها تنها از طریق توبه و عفو به کیفیت مقرر در این قانون قابل سقوط، تقلیل یا تبدیل اند.
از همین رو ویژگی هایی که در بند قبل در مورد حبس های تعزیری شرح دادیم شامل حبس حدی نخواهد شد و قانونگذار یا حاکم یا دادگاه نمیتواند در خصوصیات این نوع مجازات تغییری به وجود آورد.
اثر توبه:
با این وجود، توبه در مجازات حدی موثر است. در جرایم موجب حد (به استثنای قذف و محاربه) هرگاه متهم قبل از اثبات جرم توبه کند و ندامت و اصلاح او برای قاضی محرز شود ، حد از او ساقط میگردد. همچنین اگر این جرایم(حدی) غیر از قذف با اقرار ثابت شده باشند در صورت توبه مرتکب حتی پس از اثبات جرم دادگاه می‌تواند عفو مجرم را توسط رییس قوه قضاییه از مقام رهبری درخواست کند.
چند نکته:
-عفو عمومی به ترتیب مقرر در قانون فقط به جرایم تعزیری اختصاص دارد.
-جرایم حدی و از جمله حبس آن، مشمول مرور زمان ( چه تعقیب و چه اجرای حکم) نخواهند شد.
-حبس حدی فقط به صورت ابد است.
-در قانون مجازات اسلامی و در کتاب حدود فقط مجازات یک جرم حبس حدی است و آن سرقت در مرتبه سوم است.
-بر خلاف باور عموم، تمام حبس های تعزیری قابل تبدیل با جزای نقدی نیستند.
-مجازات های جایگزین حبس فقط مختص حبس های تعزیری است.