مرور زمان را می توان به طور ساده این گونه تعریف کرد: گذشت مدت زمانی که پس از آن، دعوا در محاکم قابل طرح و رسیدگی نمی باشد. گاه اتفاق می افتد که افراد پس از مدت کم یا بیش طولانی پس از جریان یک دعوا، با مراجعه به محاکم قضایی تقاضای رسیدگی به پرونده مورد نظر را دارند. در این حالت، اگر مدت سپری شده بیش از اندازه مورد نظر قانون باشد، طرح شکایت یا رسیدگی به پرونده مقدور نخواهد بود و در اصطلاح پرونده مزبور مشمول مرور زمان شده است. به عبارت دیگر، طرح دعوا، تعقیب متهم و اجرای احکام تا زمان مخصوص و تعیین شده ای امکان پذیر هستند و بعد از آن قابل مسموع نمی باشند.
سابقه مرور زمان در قوانین:
از نظر حقوقی برای اولین بار کلمه مرور زمان در حقوق مدنی ایران به کار رفته و در تاریخ ۲۱/۱۱/۱۳۰۲ در قانون ثبت عمومی املاک استفاده شد. در سال ۱۳۱۸ با تصویب اصول محاکمات جزایی، مرور زمان در بند چهارم ماده هشت این قانون ذکر شده و در تاریخ ۲۵/۶/۱۳۱۸ در ماده ۷۳۱ قانون آیین دادرسی مدنی مقرر شد: “مرور زمان عبارت است از گذشتن مدتی که پس از انقضای آن مدت دعوا شنیده نمی‌شود.” هم چنین در مواد ۴۹ تا ۵۳ قانون مجازات عمومی سال ۵۲ نیز بدون تعریف مرور زمان کیفری، مطالبی در مورد آن نوشته شد.
پس از انقلاب اسلامی:
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، و در جهت تطبیق احکام کیفری با احکام دین اسلام و به استناد اصل چهارم قانون اساسی، شورای نگهبان در پاسخ به پرسش شورای عالی قضایی مرور زمان را مخالف موازین اسلامی اعلام نمود. با این وجود اما در سال‌های بعد و به دلیل مشکلات اجرایی شورای نگهبان در مواردی به طور ضمنی( قانون تجارت) و در مواردی به طور صریح( قوانین کیفری) آن را تایید کرد.
لزوم وجود مرور زمان:
قواعدی وجود دارند که می‌توانند مرور زمان را در برخی از امورمدنی یا کیفری توجیه کندو این قواعد عبارتند از:
- قاعده اعراض؛
- قاعده لاضرر؛
- رعایت مصالح اجتماعی و نظم عمومی؛
- تعارض حق متهم و مدعی؛
- تنبیه صاحب حق که در اثبات یا استیفای حق خویش اهمال کند.
در هر حال اگر باب طرح دعوا الی الابد باز باشد موجب برهم خوردن نظم اجتماعی است و ممکن است اثرات منفی در تادیب یا اصلاح مجرم که از اهداف اصلی مجازات است،داشته باشد.
انواع آن:
مرور زمان طبق قانون شامل موارد گوناگونی می شود که به طور خلاضه به آن ها می پردازیم:
مرور زمان شکایت:
مطابق با ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی، در جرایم تعزیری قابل گذشت، هرگاه متضرر از جرم در مدت یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم، شکایت نکند، حق شکایت کیفری او ساقط میشود. این مهلت تا زمانی قابل استناد است که زیان دیده تحت سلطه متهم،اعم از مادی (مانند حبس و نگهداری) و معنوی ( تهدید یا اکراه) نبوده باشد. به علاوه اگر زیان دیده به دلیلی خارج از اختیار قادر به شکایت نباشد، مهلت یکسال از تاریخ رفع مانع محاسبه خواهد شد.
حق ورثه در شکایت در صورت فوت زیان دیده:
اگر زیان دیده یا متضرر از جرم قبل از انقضای این مدت(یکسال) فوت کند، هر یک از ورثه او در مهلت شش ماه از تاریخ وفات حق شکایت دارند. البته باید توجه داشت این حق برای ورثه در صورتی مستقر خواهد شد که دلیلی بر صرف نظر زیان دیده از جرم از طرح شکایت نباشد. زیرا اگر زیان دیده یا متضرر از این حق صرف نظر کرده باشد، دلیلی ندارد که وراث او بتوانند از این حق استفاده کنند. در هر حال قانون اصل را بر عدم گذشت صاحب حق نهاده، و ادعای خلاف آن را محتاج دلیل دانسته است.
مرور زمان تعقیب:
مطابق با ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی، مرور زمان در صورتی تعقیب جرایم موجب تعزیر را موقوف میکند که از تاریخ وقوع جرم تا انقضای مواعد زیر تعقیب نشده یا از تاریخ آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی( مثل احضار، جلب، بازجویی و …) تا انقضای این مواعد به صدور حکم قطعی منتهی نگردیده باشد:
الف- جرایم تعزیری درجه یک تا سه با انقضای ۱۵ سال
ب- جرایم تعزیری درجه چهار با انقضای ۱۰ سال
پ- جرایم تعزیری درجه پنج با انقضای ۷ سال
ت- جرایم تعزیری درجه شش با انقضای ۵ سال
ث- جرایم تعزیری درجه هفت و هشت با انقضای ۳ سال.
مرور زمان اجرای حکم:
مطابق با ماده ۱۰۷ قانون مجازات اسلامی، مرور زمان، اجرای احکام قطعی تعزیری را موقوف میکند و مدت آن از تاریخ قطعیت حکم به قرار زیر است:
الف- جرایم تعزیری درجه یک تا سه با انقضای ۲۰سال
ب- جرایم تعزیری دز جه چهار با انقضای ۱۵ سال
پ- جرایم تعزیری درجه پنج با انقضای ۱۰ سال
ت- جرایم تعزیری درجه شش با انقضای ۷ سال
ث- جرایم تعزیری درجه هفت و هشت با انقضای ۵ سال.
نحوه محاسبه:
در هر جرم می بایست مرور زمان مرتبط با آن را به صورت جداگانه محاسبه کرد؛ زیرا میزان آن در هر جرمی بر اساس میزان مجازات آن تعیین می شود . به عنوان مثال مجازات جرم خیانت در امانت ۶ ماه تا ۳سال حبس می باشد و بر اساس ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی ، خیانت در امانت با داشتن حداکثر ۳ سال حبس ، جرم درجه ۵ می باشد . بر همین اساس ماده و طبق ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی، مرور زمان برای تعقیب خیانت در امانت ۷ سال و برای اجرای حکم آن ۱۰ سال می‌باشد.
جرایمی که مشمول این امر نمی‌شود:
مطابق با ماده ۱۰۹ قانون مجازات اسلامی، این جرایم از شمول مرور زمان خارج است:
۱-جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور
۲-جرایم اقتصادی شامل کلاهبرداری و جرایم موضوع تبصره ماده ۳۶ قانون مجازات اسلامی با رعایت مبلغ مقرر در آن ماده
۳-جرایم موضوع قانون مبارزه با مواد مخدر.
سایر احکام مرتبط با مرور زمان:
- جرایم حدی و قصاص مشمول این امر نخواهند شد.
- مرور زمان اجرای حکم فقط برای احکام قطعی است و شامل احکام غیر قطعی نخواهد شد.
- موقوف شدن تعقیب صدور حکم یا اجرای مجازات، مانع از استیفای حقوق مدعی خصوصی نیست و متضرر از جرم می‌تواند دعوای خصوصی را در مرجع صالح اقامه کند.
- قطع مرور زمان مطلق است. به این معنی که نسبت به کلیه شرکا و معاونان اعم از آنکه تعقیب شده یا نشده باشند اعمال میشود،هرچند تعقیب فقط درباره یکی از آنها شروع شده باشد.